تابناک ایلام* ::انتخابات از ارکان مهم و پايدار در شکل گيري ساختار هاي سياسي جوامع مختلف مي باشد. در نظام جمهوري اسلامي ايران نيز که مبتني بر نظريه مردم سالاري ديني است، راه هاي حضور اثر گذار مردم در تشکيل تمامي نهادهاي قدرت به صورت مستقيم و غير مستقيم پيش بيني شده است.
توجه به جايگاه رسانه ها در تحقق مشارکت سياسي به صورت عام و کارکرد رسانه در نظام جمهوري اسلامي به صورت خاص، اهميت مضاعف و تعيين کننده رسانه ها در انتخابات مختلف را آشکار مي سازد.
اگرچه در جهان امروز و حتي در سنتيترين كشورهاي جهان، رسانه، سايه سنگين خود را بر نظام اجتماعي و مناسبات انساني انداخته و قدرت و نفوذ آن نهتنها در عرصه عمومي و مديريت كلان كه در خصوصيترين ساحت زيست فردي تعميم يافته است، اما شايد در هيچ زمان و شرايطي، مثل زمان انتخابات نقش رسانهها برجسته و بااهميت نشود، به طوري كه بخش عمدهاي از فرآيند انتخابات چه به لحاظ سختافزاري و بهرهگيري از كاركرد و برد تبليغاتي آن و چه از منظر نرمافزاري براي نهادينه كردن رفتار انتخاباتي و رهبري افكار عمومي بردوش رسانههاست.
اين ابزار قدرتمند تا جايي موثر است كه هر كانديدايي كه از امكانات و مانور رسانهاي بيشتري برخوردار باشد، از شانس بيشتري براي پيروزي در انتخابات نسبت به رقبايش برخوردار خواهد بود. كشور ما اكنون در آستانه دواردهمین انتخابات رياستجمهوري قرار دارد كه به طبع آن رسانهها نيز در اوج روزهاي حرفهاي و ديده شدن هستند
بزرگترين و مهمترين ابزارهاي رسانه اي انتخابات هاي پيشين راديو و تلويزيون بودند و بسياري از مردم مبناي تصميم گيري خود را جلسات مناظره اي و يا فرصت هاي تبليغي قرار مي دادند که صدا و سيما در اختيار کانديداها مي گذاشت.
اين مسئله نشان ميدهد توسعه و رشد ارتباطات و بسط رسانههاي گوناگون در جامعه تا چه اندازه ميتواند ساختار سياسي جامعه را تحت تاثير خود قرار دهد و آن را دچار قبضو بسط كند. اين فرصت رسانهاي علاوه بر اينكه ميتواند ميزان مشاركت شهروندان را در انتخابات بيشتر كند به برگزاري انتخاباتي دموكراتيك، عادلانه و آگاهانه نيز كمك ميكند.
در واقع رسانه نه فقط در فرم و اجراي باشكوهتر انتخابات موثر است، بلكه بستري را براي انتخابي آگاهانه و از روي شناخت براي مردم فراهم ميكند و محتواي آن را نيز تحت تاثير خود قرار ميدهد.
از سوي ديگر، امكانات رسانهاي قابل دسترس موجب ميشود شهروندان خود را رايدهندههاي منفعل فرض نكنند، بلكه كنشگري فعال ببينند كه ميتوانند حتي با فرستادن يك پيامك تبليغاتي حضوري فعالانه و موثر در انتخابات داشته باشند.
رسانه ها بايد آموزه هاي ديني و قوانين الهي را در طول فرايند انتخابات تبليغ نمايند. رسانه ها مي توانند به مردم کمک کنند تا شناخت جامع و دقيقي از نامزدهاي مورد نظر با معرفي کامل و جامع پيدا کنند و بر اساس اين شناخت مطمئن و آگاهانه، تصميم نهايي را اتخاذ نمايند. رسانه ها با تبليغ نامزدها و گروههاي سياسي مي توانند باعث آشنايي مردم از ديدگاه سياسي و اجتماعي و حتي ايدئولوژي نامزدها گردند و اين آگاهي منجر به انتخاب فرد اصلح و شايسته براي جامعه مي شود.
نقش رسانه در انتخابات تنها در فرآيند برگزاري و چگونگي آن محدود نميشود، بلكه بازتاب جهاني آن را نيز تسهيل ميكند و تاثير آن مدتها پس از انتخابات نيز تداوم مييابد. در واقع رسانهها در پوشش خبري، افزايش مشاركت مردمي، پويش سياسي و نظارت بر سلامت انتخابات، حضوري موثر دارند و بخشي از واقعيت جهان رسانهاي شده معاصر را بازنمايي ميكنند. در پناه چنين ساختار مشارکت پذيري، انتخابات به عنوان ابزار اصلي حضور مردم پذيرفته شده است.
انتخابات پیش از فراگیر شدن رسانه های جدید
پیش از پیدایش تلویزیون، مردم مجبور بودند به اخبار روزنامه ها و رادیو در مورد نامزدهای انتخابات اعتماد كنند، ولی مشكل اینجا بود كه اطلاعات، به صورت بسیار كند، ناقص و ویرایش شده در اختیار مردم قرار می گرفت. برای مثال، در زمان ریاست جمهوری روز ولت در آمریكا، عده كمی از مردم می دانستند او از ناحیه پایین بدن فلج است و نمی تواند راه برود؛ چرا كه روزنامه ها از چاپ عكس هایی كه او را با آتل های طبی اش به تصویر می كشید، خودداری می كردند و ترجیح می دادند عكس هایی از وی چاپ كنند كه پاهای وی در آ ن مشخص نباشد.
برگزاری انتخابات در ایران، به حدود97 سال پیش بر می گردد. در دوره پیش از انقلاب اسلامی، وظیفه آگاه سازی مردم در زمینه های گوناگون و به ویژه در زمینه های دینی، اسلامی و انقلابی، بر عهده رسانه مسجد و منبر بود. رسانه مسجد و منبر در جریان پیروزی انقلاب در 22 بهمن 1357، برتری خود را بر همه ابزارهای پیشرفته رسانه ای جهان به اثبات رسانید.
تا دور ششم انتخابات ریاست جمهوری، به دلیل شرایط خاص كشور و آشنایی مردم با افراد شاخص نظام، معمولاً گرایش اكثریت آرا، از قبل قابل پیش بنی بود و این موضوع، اثر رسانه ها را بر سرنوشت انتخابات تا حدّی بی تأثیر و كم رنگ می ساخت. بزرگ ترین و مهم ترین ابزارهای رسانه ای انتخابات های پیشین، رادیو و تلویزیون بودند و بسیاری از مردم، مبنای تصمیم گیری خود را بر اساس تماشای جلسات مناظره و فرصت های تبلیغی قرار می دادند كه صدا و سیما در اختیار كاندیداهای می گذاشت.
در انتخابات سال 1376، با پررنگ تر شدن جناح بندی سیاسی، نقش نشریات نوشتاری و به ویژه پوسترها و بروشورها و روزنامه ها در اطلاع رسانی پررنگ تر شد. در سال 1380، رسانه برتر انتخابات ریاست جمهوری، روزنامه ها بودند و بسیاری از مناظرات و مباحثات در روزنامه ها دنبال می شد. در سال های بعد، رشد و گسترش اینترنت سبب شد كه این پدیده، رقیب رسانه ای جدیدی برای رسانه هایی همچون رادیو، تلویزیون و مطبوعات به شمار آید.
انقلاب اسلامی ایران، انقلابی رسانه ای است؛ با رسانه آغاز شد، با رسانه اوج گرفت، با رسانه پیروز شد و با رسانه دوام یافت.
امروزه نقش رسانه ها در انتخابات، بیش از هر زمان دیگر روشن شده است. رسانه ها در مقام مهندسان افكار عمومیِ جامعه، ابزارهایی هستند كه مردم می توانند آگاهی های لازم را از راه آنها به دست آورند. این ابزارها در ایام انتخابات، نقش اطلاع رسانی و تا حدودی نظارتی ایفا می كنند.
در ایران، نقش رادیو و تلویزیون در تشویق مردم برای مشاركت بیشتر در انتخابات، از دیگر رسانه ها مؤثرتر به نظر می رسد. در ایام انتخابات، مردم برای كسب آگاهی در زمینه های گوناگون انتخاباتی به رسانه ها رجوع می كنند.
نوع تحلیل هایی كه رسانه ها به جامعه ارائه می دهند، در افزایش آگاهی مردم تأثیر دارد و رسانه ها می توانند افكار عمومی را جهت دهند. البته برخی رسانه ها نیز در فضای گل آلود انتخاباتی برای خود ماهی می گیرند و خواسته و یا ناخواسته، آب به آسیاب دشمن می ریزند و گاه همگام با دشمنان خارجی گام بر می دارند.
نقش رسانه ها در انتخابات را در چند بخش بیان می كنیم:
اطلاع رسانی و تبلیغ لازم در خصوص ثبت نام داوطلبان؛
بیان شرایط ثبت نام كنندگان و ثبت نام شوندگان؛
بیان كیفیت رأی دهی و چگونگی فرایند رأی گیری؛
بیان برنامه های انتخاباتی احزاب و گروه ها؛
بیان اخبار، تحلیل ها و نظریات در مورد انتخابات؛
دعوت از كارشناسان و بیان بحث های انتخاباتی، ضرورت برگزاری انتخابات و...؛
بازتاب دادن میزگردها و مصاحبه های مردم در خصوص انتخابات.
هم زمان با آغاز تبلیغات قانونی، رسانه ها و به ویژه صدا و سیما، فرخوان عمومی از مردم را برای مشاركت گسترده در انتخابات شدت می بخشند. در واقع این مرحله، نقطه اوج فعالیت رسانه ها در انتخابات است. بخش بزرگی از شور و هیجانی كه بر انتخابات حاكم است، می توان حاصل تلاش رسانه ها و احزاب دانست.
در این مرحله، رسانه های عمومی و به ویژه صدا و سیما می توانند با ایجاد فرصت های مناسب برای نامزدها، مردم را با برنامه ها و اهداف آنها بیشتر آشنا سازند و بر گرمای انتخابات بیفزایند.
در این روز، رسانه ها از بازتاب دادن اطلاعاتی كه بر روی رأی دهندگان تأثیر بگذارد، منع شده اند. این اطلاعات می تواند شامل تبلیغات برای احزاب، گروه ها و اشخاص خاص و همچنین بیان نظرسنجی ها و...باشد. بنابراین، برنامه های عمومی خود را در خصوص انتخابات، همچون روزهای قبل ادامه می دهند و مردم را به حضور حداكثری در انتخابات تشویق می كنند.
در این روز، تشویق هر چه بیشتر مردم به شكرت در صحنه های انتخاباتی از راه گزارش حال و هوای صندوق های رأی گیری و حضور مردم؛
بیان آیین نامه های مربوط به انتخابات و تخلفات انتخاباتی؛
بیان اطلاعیه های ستاد انتخابات؛
مصاحبه با مردم در خصوص ضرورت حضور در پای صندوق های رأی؛
ایجاد شور و نشاط برای حضورِ پررنگ در پای صندوق ها.
روزنامه ها و نشریات در این مرحله، در مقایسه با رسانه هایی چون رادیو، تلویزیون و اینترنت، از سرعت كم تری برخوردار هستند.
مرحله شمارش و اعلام نتایج، یكی از حساس ترین و هیجان انگیزترین مراحل انتخابات است. در این مرحله، رادیو و تلویزیون به صورت لحظه به لحظه پیشرفت های شمارش آرا را گزارش می كنند و بدیهی است روزنامه ها و نشریات نمی توانند با این دو رسانه رقابت كنند.
رسانه ها در دنیای مدرن، ابزاری برای انتقال پیام های گروه ها و تشكل های سیاسی به شهروندان به شمار می روند و از این نظر، احزاب سیاسی می كوشند با دسترسی به رسانه های فراگیرتر، حجم نفوذ خود را در افكار عمومی افزایش دهند و پیام های خویش را به مردم برسانند.
در كشور ما اگر چه در حال حاضر با حجم قابل توجهی از رسانه های نوشتاری رو به رو هستیم، واقعیت این است كه بیشترین سهم تأثیرگذاری متعلق به صدا و سیماست. در این میان، تعلق رسانه های فراگیر به حوزه های ملی و حكومتی و استفاده آنها از درآمدهای عمومی و بیت المال، رفتار بی طرفانه رسانه را در حوزه های گوناگون خبری و سیاسی و به ویژه در حوزه انتخابات می طلبد. مدیران و منتسبان به رسانه ی ملی، برای پرهیز از شائبه جانبداری از گروه های مختلف، نباید در محافل تبلیغاتی و انتخاباتی شركت كنند.
در دوران فعالیت های انتخاباتی كه مهم ترین زمان فعالیت احزاب است، بهره مندی از رسانه های عمومی، به ویژه رادیو و تلویزیون، بیش از گذشته اهمیت می یابد و رسانه ملی باید بسترساز تجلی این حضور باشد.
رسانه ملی می تواند با ایجاد فضاهای مناظره ای، طرح مطالبات واقعی مردم، بیان پرسش های افكار عمومی، بیان شفاف دیدگاه های گروه ها، شخصیت ها و نامزدها، نشان دادن جایگاه و تأثیر آینده منتخبان در زندگی ملموس مردم، با ایجاد فرصت هایی برابر بیان دیدگاه ها و برنامه های نامزدها و احزاب و روش هایی از این دست، شور و نشاط و تحرك انتخاباتی را در مردم ایجاد كند و البته باید قضاوت نهایی درباره كاندیداها را بر عهده مردم بگذارد.
رسانه ها و به ویژه رسانه های رسمی در همه موارد كاربردشان، به رعایت اصول و انجام وظایفی ملزم هستند كه پای بندی به آنها، به ویژه در دوران مبارزات انتخاباتی و برگزاری انتخابات اهمیت دارد. لزوم رعایت اخلاق رسانه ای و تلاش برای مشاركت حداكثری مردم در انتخابات، مهم ترین مواردی است كه می توان در این زمینه برشمرد.
موارد زیر را می توان از جمله راهكارهایی دانست كه می تواند در جلب مشاركت هر چه بیشتر مردم به حضور در صحنه انتخابات در ایران مؤثر باشند:
1. بالابردن امید مردم به تأثیر گذاری آرا؛
2. رضایت مندی مردم؛
3. انتخابات سالم و قانون مند.
4. مشاركت فعال گروه های مرجع (دانشگاهیان، روشن فكران، روحانیان و به طور كلی قشر تحصیل كرده)؛
5. وفاق و همدلی میان مسئولان و گروه های سیاسی؛
6. كارآمدی و گسترش خدمات به مردم؛
7. برنامه محوری به جای شخص محوری.
در صنعت ارتباطات، هیچ چیز مهم تر از به دست آوردن اعتماد مخاطبان و ایجاد اعتماد به رسانه ها نیست.
گاه در رسانه ها، به برخی مطالب برمی خوریم كه اتهام هایی را متوجه افراد و گروه هایی كرده است، بدون آنكه منبع قابل اعتمادی داشته باشد.
یكی از راه های پیشگیری از وقوع چنین حوادث تأسف باری، دقت اصحاب رسانه و پای بندی آنها به اصول اخلاقی و متعهد بودن نشان است.
به یاد داشته باشیم كه حق نداریم به هر قیمت در صحنه های انتخاباتی پیروز شویم و به بهای ریختن آبروی دیگران و پاگذاشتن بر حیثیت آنها، به اهداف خود برسیم؛ زیرا رعایت نكردن اخلاق رسانه ای، سبب سلب اعتماد مخاطبان به ما خواهد شد. بنابراین، باید عوامل بروز بی اعتمادی را كه به تعدادی از آنها اشاره می كنیم برطرف كرد:
1. صداقت نداشتن در اطلاع رسانی(تناقض گویی، مبالغه و اغراق، تحریف و سانسور)؛
2. موثق نبودن پیام ها؛
3. عینی و واقعی نبودن پیام ها؛
4. عدم بی طرفی.
عوامل تأثیر گذاری رسانه ها در انتخابات بدین قرار است:
1. معتبر بودن پیام رسان كه معمولاً در رسانه های دولتی صدق می كند؛ البته در صورتی كه د ولت از دید مخاطبان مشروع باشد.
2. برد وسیع پیام رسانی كه می تواند اخبار، اطلاعات و پیام ها را با سرعت به افراد فراوانی برساند.
3. تأثیرگذاری پیام ها، به دلیل مستقیم بودن و عدم دخالت واسطه هاست.
غیر از رسانه های مطرح، منابع دیگری نیز در اجتماعی كردن رفتار سیاسی مردم و در نهایت رأی دهی آنها تأثیر دارند. مهم تر ین این منابع عبارتند از: خانواده، مدرسه، سازمان های دولتی، گروه های هم سا ل، محیط های كاری و به طور كلی همكاران، احزاب سیاسی و محیط اجتماعی و فرهنگی.
پخش رایگان مطالب گوناگون سیاسی و اجتماعی در صدا و سیما، به ویژه در مبارزات و مسائل انتخاباتی، به دو دلیل در گسترش و مشاركت مردم مؤثرتر است:
الف) برای زمان تخصیص یافته، پولی پرداخت نمی شود و افراد فاقد ثروت مالی نیز اجازه رقابت پیدا می كنند.
ب) مردم به این نتیجه می رسند كه آنچه می بینند، درست است؛ زیرا می دانند نامزدهای انتخاباتی یا احزاب، برنامه های پخش شده را كنترل نمی كنند، بلكه مسئولان پخش برنامه این كار را انجام می دهند».
مقام معظم رهبری می فرماید: «مبادا در روزنامه ها یا در رسانه ای ـ به هر نحوش ـ یا در تبلیغاتی، طوری حرف زده شود كه مردم را نسبت به انتخابات دودل بكنند، البته این مردم دو دل نمی شوند. این مردم نشان داده اند كه در مقابل توطئه های دشمن، هوشیارانه عمل می كنند. مخالفان انقلاب اسلامی هم این را می دانند، اما بالاخره تبلیغات و تلاش های خودشان را می كنند.
مبادا كسانی كه در داخل محدوده نظام اسلامی پیدا بشوند كه به این خواسته دشمن كمك كنند...
برای خاطر یك امر حزبی كم اهمیت و احیاناً شخصی یا گروهی، بیایند مردم را نسبت به این حقیقت عظیم كه حضور آنها را در صحنه نشان می دهد، مردد و دلسرد بكنند».
حضرت امام خمینی(ره) نیز می فرماید: «از هم اكنون، همه باید مطمئن باشیم كه رسانه های استكباری، از عدم حضور مردم در صحنه انتخابات سخن ها خواهند گفت و با تحلیل های موذیانه و القائات توأم با تهدید و ارعاب، تلاش خواهند نمود ذهن ما را به مسائل دیگر معطوف نمایند، غافل از انكه امت اسلامی ایران، سال هاست نشان داده اند كه از این هیاهوها نمی ترسند و مقاوم و استوار در مقابل تمام ابرقدرت ها می ایستند و با یاری خداوند متعال، ملت شریف ایران با حضور گسترده خود، انتخابات را در موعد مقرّر و با قدرت و قاطعیّت برگزار می كنند».
همچنین مقام معظم رهبری فرموده است:
«بداخلاقی های انتخاباتی، شایسته ملت ما نیست. تهمت زدن به آدم های مؤمن مصونیت دار از لحاظ اسلامی و شرعی، در معرض هتك آبرو قرار دادن آنها در شب نامه ها، در مطبوعات، در پایگاه های اینترنتی و غیره، اینها اصلاً مصلحت نیست.
من به طور جد از همه كسانی كه نسبت به نامزدهای مختلف علاقه مندی ای دارند، درخواست می كنم، اصرار می كنم كه این علاقه مندی خود را از راه تخریب دیگران، اهانت به دیگران، متهم كردن دیگران نشان ندهید. از نامزدها مورد علاقه خودتان تمجید كنید، تعریف كنید، اما دیگران را تخریب نكنید.