تا چند دهه پیش، بازار تهران محصور میان محله های مسکونی بود و در بخش هایی از خود بازار نیز، گذرهای مسکونی وجود داشت، اما امروزه در آن محدوده و در پیرامونش اثری از مناطق مسکونی دیده نمی شود.
نه تنها تمام محله قدیمی بازار تبدیل به تجارتخانه شده است، بلکه محله های مسکونی مجاور آن مانند عودلاجان، سنگلج و چاله میدان نیز به نوعی ضمیمه بازار شده اند. نکته جالب توجه اینکه در این محدوده ها با وجود گذرهای تنگ و پیچ در پیچ قدیمی، گاهی کالاهای بسیار حجیم و جاگیر انبار می شوند که این خود آسیب های بیشتری را تولید می کند.
امروزه بازار تهران از محدوده قدیمی خود خارج شده و تمام خیابان های اطراف مانند خیابان ناصرخسرو، امیرکبیر، خیام، لاله زار، امام خمینی، مصطفی خمینی، مولوی و فردوسی را دربرگرفته است.
این وضعیت نه فقط تهدیدی برای بافت تاریخی تهران خصوصاً در محدوده حصار شاه تهماسبی است بلکه از نظر شهری نیز موجب ترافیک شدید، شلوغی و ازدحام بیش از حد و انواع آلودگی های صوتی، محیطی، بصری و از همه مهمتر آلودگی هوا در مناطق مراکز تهران شده است.
ساختمان های مسکونی بازمانده در بازار و محدوده های متصل به آن، یا انبارهای پس پرده بازاریان هستند یا کارگاه های تولیدی آنها. همچنین کسانی که در برخی از این ساختمان ها ساکن هستند، به یک معنی شهروند محسوب نمی شوند بلکه کارگران فصلی و پادوهای بازار هستند یا تعدادی افراد خرده پا و تنگدست که برای داشتن سرپناهی ارزان قیمت به خانه های اشتراکی این محدوده پناه برده اند و بافت اجتماعی و اصیل این مناطق را دستخوش دگرگونی کرده اند.
پدیده شب مردگی یکی از پرشمار عوارض این وضعیت است که زندگی در پهنه های مسکونی بازار و محله های مجاور آن را بسیار دشوار یا حتی ناممکن کرده است.
برای بازاریانی که در این محدوده به کسب و کار مشغولند و نیز برای مسئولان شهری اهمیت بازار قابل درک نیست.
هیچ کدام از این دو گروه درصدد حفظ بازار تهران به عنوان یک سند تاریخی نیستند بلکه می خواهند از آن برای مقاصد تجاری خود استفاده کنند. برای مثال، چون کاروانسراهای بازار کاربری سابق را ندارند، با فضای چند هزار متری خود بازاریان را وسوسه می کنند که با تخریب این فضاهای ارزشمند، آنها را به مجتمع های تجاری بزرگ با صدها واحد تجاری تبدیل کنند و هرکدام را به بهای متری چند صد میلیون تومان به فروش برسانند.
بنابراین چنین بناهایی همواره در معرض تهدید و تخریب هستند و هر روز اخباری از تخریب یا آسیب رسانی به آنها می شنویم.
در اوایل دهه 1380 که من مدیریت میراث فرهنگی استان تهران را برعهده داشتم، این اداره کل مطالعات جامعی درخصوص خانه های تاریخی موجود در بازار و محله های مجاور آن به انجام رساند و مشخص شد که در این محدوده ها حدود 600 خانه قاجاری وجود دارد.
از این تعداد، شاید بین 120 تا 130 تای آنها واجد ارزش های معماری بودند اما اکثرشان در وضعیت نامناسبی بسر می بردند و شاید حداکثر 20 خانه بود که شرایط نسبتاً مناسبی داشت.
بقیه خانه ها به این علت که نگهداری آنها دشوار و هزینه بر است و از سوی دیگر، امکان زندگی در آنها وجود ندارد و حیات اجتماعی در آن محله ها از میان رفته است، عمدتاً در معرض تخریب و تهدید هستند.
در این شرایط بغرنج، تنها راهکار برای حفظ بازار تهران به عنوان یک برگه تاریخی و هویتی، در مرحله اول جلوگیری از گسترش واحدهای تجاری و در مرحله دوم، انتقال بازار به مناطق دیگری است که از شرایط لازم برای فعالیت های تجاری برخوردارهستند. برای مثال، خیابان امیرکبیر که با گذرهای تاریخی منشعب از آن دارای بناها و نماهای تاریخی بسیار ارزشمند است، ظرفیت میزبانی بازار لاستیک (در بخش غربی) و لوازم خانگی (در بخش شرقی) را ندارد و چنان که در سال های گذشته دیده ایم، توسعه این دو بازار آسیب های زیادی را برای بافت تاریخی آن محدوده ایجاد کرده است و حتی چند بنای تاریخی ارزشمند برای ساخت پاساژ لوازم خانگی تخریب شده اند و از این فراتر، گودبرداری های بسیار عمیقی که برای ساخت مجتمع های چند طبقه صورت گرفته، به لایه های باستان شناسی یا رشته قنات ها و آثار زیرسطحی تهران قدیم آسیب جدی رسانده است.
بدین ترتیب برای حفظ بازار تهران چاره ای نداریم که این بازار را از قالب بازاری ملی به شکل بازاری محلی و گردشگری درآوریم و از تمرکز فعالیت های تجاری گسترده در این محدوده جلوگیری کنیم .
منبع: ايرنا
