قالی ابریشم قم هنوز دارای شهرت جهانی است و به عقیده بسیاری از کارشناسان در تمام دنیا هماوردی ندارد. سفالگری قم امروز رونق گذشته خود را از دست داده و در حال حاضر تنها یک کارگاه با کار در زمینه ساخت سفال در قم فعالیت دارد. یک کارگاه خرمهره سازی هم تنها کارگاه تولید این شی تاریخی در کشور است.
به گزارش تابناک قم، دست‌هایش تند و تند روی تار و پود قالی نقش زندگی می‌زنند... یشمی، عنابی، لاجوردی، سرمه‌ای... دانه دانه نخ‌ها روی تارهای سپید می‌رقصند و سرودی زیبا سر می‌دهند. دست‌های دختر جوان طوری تار و پود را بر هم می‌تند که گویی روزهای سیاه و سفید زندگی را به هزار و یک رنگ نخ‌ها گره می‌زند. فرش که بافته می‌شود، نقشی از بهشت است بر تن خاک... خریدارانش اما این روزها کم شده‌اند. هنر هزار و یک رنگ مردان و زنان قمی در گذشته مشتری‌های فراوان داشت. مردم از شهرهای مختلف کشور وقتی برای زیارت به قم می‌آمدند، تا تکه‌ای از آثار هنری این دیار را نمی‌خریدند به شهرشان باز نمی‌گشتند اما امروز حتی فرش‌های زیبا و بی‌مانند هم مانند گذشته درخشان نیستند.
این روزها اما اطراف حرم حضرت معصومه(س) پر است از مغازه‌هایی که جنس‌های درجه چندم چینی می‌فروشند و هنرمند باید در گوشه تنهایی کارگاهش با نقش‌های هزار و یک رنگش ناامیدانه زندگی کند. خیلی‌ها کارگاه‌هایی بیرون از شهر تهیه کرده‌اند یا در حاشیه شهر در یک زیرزمین نمور یا زیرپله غبار گرفته کار می‌کنند. تقریباً همه می‌دانند که این روزها با هنر نمی‌شود زندگی را گرداند. اگر هم بشود حداقل‌هایی را تهیه کرد آنقدر بازار راکد است و آنقدر زمینه برای دیده‌شدن هنرمندان کم شده که کمتر کسی در این فضا می‌ماند.
در این میان برخی هنرها رو به فراموشی است و برخی دیگر هر چند هنوز نفس می‌کشند اما رونق دیروزشان تسلیم بازارهای دیگر شهرها یا کشورهای خارجی شده است. از جمله فرش دستباف قم که رقبای سمجی در دنیا پیدا کرده و دیگر به آسانی نمی‌شود بازار را از این رقبا پس گرفت.
غیر از قالیبافی، سفالگری، منبتکاری، کاشی تراشی، آجرتراشی، حجاری، تراش سنگ‌های قیمتی، معرق ساقه گندم، چاقوسازی، بافته‌های سنتی و چلنگری از جمله هنرهای دستی قم هستند که همه‌شان در نیم قرن اخیر تا حدی افول داشته‌اند. با این حال هنرهایی مانند قالیبافی، منبت کاری و خرمهره‌سازی هنوز جزوی از شناسنامه هویتی شهر قم محسوب می‌شوند.
قالی ابریشم قم هنوز دارای شهرت جهانی است و به عقیده بسیاری از کارشناسان در تمام دنیا هماوردی ندارد. سفالگری قم امروز رونق گذشته خود را از دست داده و در حال حاضر تنها یک کارگاه با کار در زمینه ساخت سفال در قم فعالیت دارد. یک کارگاه خرمهره سازی هم تنها کارگاه تولید این شی تاریخی در کشور است.
نقش‌های هزار و یک رنگ بر فرش زندگی
هر چند قالیبافی از دیرباز در بین عشایر و روستایی‌های قم رایج بوده اما سابقه قالیبافی با شیوه فعلی به اواخر دهه دوم قرن بیستم میلادی یعنی حدود 80 سال قبل می‌رسد. یعنی زمانی که تجار کاشان قالی‌ها را به آنجا برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند اما هنوز 20 سالی نگذشته بود که قالیبافی در قم با ابعاد پیشرفته و تجاری شکل گرفت.
طرح‌های قالی‌های قم همانند رنگ‌های مورد استفاده از تنوع و گستردگی خاصی برخوردار است. نقشه‌های قالی‌های قدیمی قم را طرح‌های مشهور به لچک و ترنج، شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه تشکیل می‌دهند. قالی‌های قم از طریق رنگ‌های روشن زمینه آن مانند سفید، عاجی، کرم و زرد قابل تشخیص هستند.
از آنجا که قم از قدیم یک شهر زیارتی محسوب می‌شده فروش انگشتر و تسبیح در گذشته در آن رواج داشته که همین موضوع موجب پاگرفتن هنر انگشترسازی و گوهرتراشی در قم شده است. امروز هم این کارگاه‌ها و فروشگاه‌ها همه جا از جمله اطراف حرم مطهر حضور دارند.
واژه منبت به معنای کنده‌کاری خاص و همراه با خلل و فرج روی چوب است که در ایران سابقه‌ای دیرینه دارد. شهر قم یکی از مراکز عمده منبتکاری در کشور است که کارگاه‌های فراوانی در محلات مختلف از جمله بازار کهنه به این موضوع اختصاص داده شده‌اند.
قم به دلیل نزدیکی به تهران یکی از مراکز عمده منبتکاری روی مبل است و حدود 10 درصد تولید مبل کشور در قم صورت می‌گیرد. هنرمندهای قمی در نقوش خود در مبل‌ها عمدتا از نقوش اصیل که شامل طرح‌های اسلیمی و ختایی با گل و بوته است، استفاده می‌کنند.
گچبری از جمله هنرهای دستی بومی در بین هنرمندان قم است که هنرمندانی ، گچ را با نقوش گل، گیاه و اشکال هندسی آشنا کردند و در سقف خانه‌ها و دیوارها به کار گرفتند و هنگامی که کار برای امامزادگان و اماکن مذهبی بود با وضو و سلام و صلوات نقوش هندسی با خطوط کوفی و ثلث و نستعلیق همراه می‌شد. یادگاری که هنوز بر در و دیوار اماکن مذهبی قم نقش خود را حفظ کرده است. این هنر در شرایط فعلی تولید انبوه و سرعت بالای گچبری‌هایی با قالب‌های از پیش ساخته و قیمت بالای تمام شده گچبری‌های دستی این هنر را به خاموشی رسانده است.
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم در گفت‌وگو با خبرنگار ما این هنر را منسوخ شده می‌داند.
به گفته حسن بحرینی هزینه بالای این هنر و یافتن جایگزین‌های راحت‌تر و کم‌هزینه‌تر موجب افول گچبری شده است. او در واقع نسبت به احیای این هنر خوش‌بین نیست.
معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم معتقد است نگاه به صنایع دستی باید همراه با پیشرفت روز و به شکل نگاهی توأمان با تکنولوژی و صنعتی باشد تا بتواند با زندگی صنعتی امروز پیش رفته و جایگاه خود را به دست آورد.
کاشی‌هایی که هنوز می‌درخشند
کاشی‌های هزار و یک رنگ که در گذشته رنگ‌آمیزی اماکن مقدس را به عهده داشتند از دیگر هنرهایی است که قمی‌ها در آن صاحب سبک بوده و استادکارانی از گذشته داشته‌اند. قدمت این هنر به دوران صفویه می‌رسد و بیشتر برای سر در مساجد و مدارس علمیه و حتی خانه‌ها استفاده می‌شود.
بحرینی می‌گوید که این هنر هنوز هم به دلیل مرمت‌هایی که اماکن مذهبی نیاز دارند، زنده است و حتی می‌توان برای آن در معماری‌های تلفیقی نقش‌های جدیدی ترسیم کرد.
معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم تأکید می‌کند که هنر کاشیکاری معرق به دلیل این‌که زیرمجموعه‌های معماری است چندان شناخته شده نیست و هنرمندان و افرادی که در هنر فعالیت می‌کنند وضعیت خوبی را تجربه نمی‌کنند و استفاده از ابزار روز و شیوه‌های جدید در تولید از جمله مسائلی است که باید برای زنده نگه داشتن این هنر به آن توجه شود.
بوی طبیعت در رنگ‌ها
رنگرزی هنر دیگر قدیمی قم است که هنوز هم در این شهر تا حدی توانسته جایگاه خود را حفظ کند. البته در این هنر هم به مرور زمان تغییراتی ایجاد شده و اصالت آن کاملاً حفظ نشده است. در گذشته از پوست انار برای تولید رنگ‌های کرم، زرد تیره و نخودی استفاده می‌شد و پوست گردو رنگ‌هایی مانند شتری و قهوه‌ای را ایجاد می‌کرد. برگ مو هم برای ایجاد رنگ زرد استفاده می‌شد و از کاه هم برای به دست آوردن رنگ کرم استفاده می‌کردند. سماق اگر با سولفات مس مخلوط شود، رنگ بنفش تیره مایل به قهوه‌ای می‌دهد و از گیاه نیل می‌شود رنگ سرمه‌ای به دست آورد. همچنین پوست درخت بلوط برای تهیه رنگ قهوه‌ای و شتری استفاده می‌شود و روناس که گیاهی خودرو است برای به دست آوردن رنگ آجری استفاده می‌شود.
سفال و سرامیک لعاب سبز قمی که قدمتی مربوط به دوره پیش از آهن دارد از دیگر هنرهای باستانی قم است که از عوامل هویت‌زای این شهر محسوب می‌شود. این هنر در گذشته برای ساخت ظروف استفاده می‌شده و امروز البته هر چند مهجور است اما باز می‌تواند راهی برای باز کردن پنجره‌ای به گذشته باشد.
مهره‌های 7 هزار ساله
خرمهره یا کوسوجی از دیگر هنرهای بومی قم است که به نوعی هویت صنایع دستی قم محسوب می‌شود. آثار این مهره‌های فیروزه‌ای رنگ در مقابر ایرانی از هزاره نخست تا دوره ساسانی دیده می‌شوند پیکرها و نظر قربانی‌های کنده کاری شده‌ای نیز در روزگاران هخامنشی و اشکانی رواج داشته است.
هر مهره‌ای چون شکافته می‌شود حاوی بلور دانه سفید رنگی است که به جای گل رس از خمیره سنگ ساخته شده ولی سخت‌تر و خشن‌تر است.
رازی که همه سازندگان این مهره‌ها سعی دارند آن را حفظ کنند این است که چگونه لعاب آبی‌رنگ یکدستی را به روی مهره می‌توان ایجاد کرد؛ بی‌آنکه هر مهره را روی سوزنی سوار یا مهره‌ها را به یکدیگر چسبانده یا اثری از شن و خاکستر روی آن باشد. بدنه مهره از گرد ریگ رودخانه ساخته می‌شود که نوع مرغوبی از کوارتز با محتوای کلرید است.
معاون اداره‌کل میراث فرهنگی قم می‌گوید این مهره‌ها هنوز هم از زنده‌ترین صنایع دستی قم محسوب می‌شوند و حتی کارگاه فعالی از این مهره‌ها در قم فعالیت می‌کند که صادرات هم دارد.
او معتقد است این هنر نیز مانند بسیاری از صنایع دستی قم نیاز به تحولاتی برای سازگاری با نیازهای روز و تجاری شدن دارد.
اداره‌کل میراث فرهنگی تلاش می‌کند با برگزاری دوره‌های آموزشی و مسابقات طراحی در حوزه صنایع دستی، فعالان این عرصه را به سوی تجاری‌سازی محصولاتشان سوق دهد تا روزگاری بهتری در انتظار این هنرها که بخشی از هویت و تاریخ قم را با خود به همراه دارند، باشد.
صنایع دستی موضوعی نیست که بتوان آن را از کتاب زندگی قمی‌ها حذف کرد. فقط در حوزه فرش دستباف در قم 40 هزار نفر این روزها درگیر هستند. در شرایط کنونی اقتصادی اگر بخواهیم اقتصاد قم شکوفا شده و اشتغال ایجاد شود، باید هنرمند را برای ارائه و عرضه کارش حمایت کرد و باید طرحی نو در انداخت در این هزار و یک نقش باستانی...
منبع: همشهری
